ΚΑΤ΄ ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΚΑΘ' ΟΜΟΙΩΣΗ

1

Συνεπέθεντο άμα τα πονηρά πνεύματα εν μεγαλορημμόνη γλώσση κατακέντησε με άλλα επί ση στοιριχθείς Τριάς διέλθει μοί θανάτον ακινδύνως αλυπώς το περατήριον.

Ο Άνθρωπος αν και περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία εκ των οποίων έχει συσταθεί, το σύμπαν δεν οφείλεται σε αυτό η τελειότης του, ο τίτλος της δόξης του. <<Τι μέγα χαρακτήρα και ομοίωμα νομισθήναι τον άνθρωπον ουρανού του περιεχομένου, γης της αλλοιουμένης πάντων των εν τούτοις περικρατουμένων τη παρόδο του περιέχοντος συμπαρερχόμενων>> Άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Η τελειότης του ανθρώπου δεν τον φέρει εις σύγκρισην προς το σύνολον των δημιουργημάτων, αλλά εις το ότι τον διακρίνει εκ του κόσμου εξωμοίωνον αυτόν προς τον Δημιουργόν.

Η Αποκάλυψης γνωρίζει σε εμάς ότι ο άνθρωπος εδημιουργήθει κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού. Όλοι οι Πατέρες της Ανατολικής Εκκλησίας καθώς και οι δυτικοί, αναγνωρίζουν από κοινού το γεγονός της κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού δημιουργίας του ανθρώπου, αρχέγονο ομοιότητα μεταξύ του ανθρώπινου και του Θείου είναι.

Εν τούτοις η θεολογική αξιολόγηση της αποκεκαλυμμένης αυτής αλήθειας είναι συχνά διαφορετική αλλά όχι αντιφατική στις παραδόσεις ανατολής και δύσης.

Η σκέψη του Αγίου Αυγουστίνου εκ της εν ημίν εικόνας του θεού, θα επιδιώξει να σχηματίσει γνώση περί θεού προσπαθεί να ανακαλύψει εν Αυτό εκείνο το οποίο βρίσκει την κατ’ εικόνα Αυτού δημιουργηθήσα ψυχή.

Τούτο είναι μια μέθοδος ψυχολογικών αναλογιών εφαρμοσμένη στην γνώση του Θεού, στην Θεολογία.

Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης θα εκλέξει ως σημείο εκκινήσεως εκείνο το οποίο η Αποκάλυψης λέγει σε εμάς περί Θεού. Για να βρει στον άνθρωπο ότι ανταποκρίνεται εν αυτό στη Θεία Εικόνα. Αυτό θα είναι μια θεολογική μέθοδος εφαρμοσμένη εις τη γνώση του ανθρώπου, εις την ανθρωπολογία. Η πρώτη οδός θα επιζητήσει να γνωρίσει το Θεό κινούμενη εκ του κατ’ εικόνα Θεού δημιουργημένου ανθρώπου.

2

Η δεύτερη οδός θα θελήσει να προσδιορίσει την άλλη φύση του ανθρώπου κινούμενη εκ της γνώσεως του Θεού κατ΄ εικόνα του οποίου εδημιουργήθει ο άνθρωπος. Όταν θελήσουμε να βρούμε στα κείμενα των πατέρων ένα σαφή προσδιορισμό, εκείνο το οποίο ανταποκρίνεται σε εμάς η Θεία Εικόνα θα διακινδυνεύσουμε να χαθούμε σε διάφορες απόψεις. Οι οποίες χωρίς να διίστανται δεν δύνανται να αναφερθούν εις ένα οποιοδήποτε μέρος του ανθρώπινου είναι.

Άλλοτε αποδίδουν τον χαρακτήρα της εικόνας του Θεού στο βασιλικό αξίωμα του ανθρώπου, εις την υπεροχή του έναντι του αισθητού κόσμου, άλλοτε την αναζητούν εις την πνευματική του φύση, εις την ψυχή του ή εις το ηγεμονικό μέρος του είναι του ή εις τον νου, τις ανώτερες ιδιότητες όπως τη διάνοια, τον λόγο ή στο αυτεξούσιο του ανθρώπου. Ή στην ιδιότητα του το να αποφασίζει ως εσωτερικώς δύναμη του οποίου ο άνθρωπος είναι ο κύριος αίτιος των πράξεων του.

Η εικόνα του Θεού συγκρίνεται προς μια ιδιότητα της ψυχής προς την απλότητα αυτής, προς την αθανασία. Ότι ταυτίζεται με την ιδιότητα της γνώσεως του Θεού, της κοινής μετ’ Αυτού ζωής προς τη δυνατότητα κοινωνίας του Θεού δια της παρουσίας του Αγίου Πνεύματος στην ψυχή. Σε πνευματικές ομιλίες που αποδίδονται στον Άγιο Μακάριο τον Αιγύπτιο, η εικόνα του Θεού παρουσιάζεται υπό μια διπλή μορφή, αρχικώς είναι η σαφής ελευθερία του ανθρώπου, το αυτεξούσιο ή η ιδιότης εκλογής η οποία δεν δύναται να απολεσθεί δια της αμαρτίας.

Εξ’ άλλου είναι <<η ουράνια εικόνα>> το θετικό περιεχόμενο της εικόνας η κοινωνία μετά του Θεού δυνάμει της οποίας ο άνθρωπος προ της αμαρτίας ενεδύθει τον Λόγο και το Άγιο πνεύμα.

Κατά τους Αγίους, Ειρηναίο, Γρηγόριο Νύσσης και Γρηγόριο Παλαμά, όχι μόνο η ψυχή αλλά και αυτό το ανθρώπινο σώμα συμμετέχει στην εικόνα, έχει δημιουργηθεί κατ’ Εικόνα Θεού. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέει <<Μη αν ψυχή μόνη μήτε σώμα μόνο λέγεσθαι άνθρωπον, αλλά το συναμφότερον όν δη και κατ’ Εικόνα πεποιηκέναι Θεός λέγεται>>.

3

Ο άνθρωπος κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά είναι κατ’ Εικόνα Θεού. Διότι το πνεύμα του ηνωμένο με το σώμα κατέχει μίαν ζωοποιόν ενέργεια δια της οποίας ζωογονείται και διοικείται το σώμα. Ιδιότητα την οποία οι άγγελοι - ασώματα πνεύματα – στερούνται, καίτοι ευρίσκονται πλησιέστερα του Θεού χάρις εις την απλότητα της πνευματικής φύσεως.

Η πολλότης και η ποικιλία αυτών των ορισμών δεικνύει σε εμάς ότι η σκέψης των πατέρων αποφεύγει να ορίσει εκείνο το οποίον είναι και κατ’ Εικόνα Θεού, ή εν οποιοδήποτε σημείον του ανθρώπου, χωρίς να παύουν να υποστηρίζουν το << κατ’ Εικόνα και καθ΄ Ομοίωσιν>>. Πράγματι, η βιβλική διήγηση δεν προσδιορίζει ακριβώς τον χαρακτήρα της εικόνας, αλλά παρουσιάζει αυτήν την δημιουργία του ανθρώπου, ως μια ιδιαίτερα πράξη διαφορετική από την δημιουργία των άλλων όντων, όπως οι Άγγελοι που εδημιουργήθησαν σιωπηρώς. Κατά την φράση του Αγίου Ισαάκ του Σύρου, ο άνθρωπος δεν εδημιουργήθει δια μιας θείας διαταγής απευθυνθήσης εις την γη. Ο ίδιος ο Θεός έπλασε αυτόν με τον πηλό της γης δια των χειρών του δηλαδή δια του Λόγου και του Πνεύματος του και κατά τον Άγιο Ειρηναίο και ενεφύσησε εις αυτόν πνοή ζωής. Άγνωστος συγγραφέας ερμήνευσε το κείμενο της Γενέσεως (την δημιουργία του ανθρώπου) με τον ακόλουθο τρόπο.

Πνεύμα, το δη θεότητας αεί δέος εστίν απόρρωξ. Εκ δε χοός πνοής τε παγήν βροτός αθανάτοιο. Εικών η γάρ ανάσα νοού φύσης αμφοτερούσι του νεκά και βιοτών τον μεν στεργω δια γαίαν του δε έρον ενστηθεσσιν εχω θείαν διαμοίραν ψυχή δι εστίν άημα Θεού και μίξιν ανετήλη ουρανίοι χθονιοιο φάως σπηλλύγι καλυφθέν αλλα εμπής θείη τε και αφθιτος.

Λαμβάνοντες υπόψιν μας τους λόγους αυτούς εν τη κυριολεξία οφείλουμε ως είναι φανερό να συμπεράνουμε εκ των δύο αυτών χωρίων τον άκτιστο χαρακτήρα της ψυχής, και να ιδούμε τον άνθρωπο ένα Θεό βεβαρημένον με την σωματική φύση. Έτσι ερμηνευόμενη η κατ΄ Εικόνα Θεού δημιουργία.

Θα ήταν σε αντίθεση προς την Χριστιανική διδασκαλία, η οποία βλέπει εις τον άνθρωπο ένα πλάσμα κληθέν να επιτύχει την μετά του Θεού ένωση, να γίνει θεός κατά χάρη. Αλλά ουδόλως να γίνει Θεός κατ’ αυτήν ταύτην την αρχική του φύση.

4

Χωρίς να κάνουμε λόγο δι άλλα τερατώδη συμπεράσματα, το πρόβλημα του κακού θα ήτο ακατανόητο υπό τοιαύτες συνθήκες. Ο Αδάμ δεν θα ηδύνατο να αμαρτήσει, Θεός ον κατά την ψυχήν αυτού μέρος της θεότητας. Η προπατορική αμαρτία θα απερίπτετο από τη θεία φύση, ο ίδιος το Θεός θα αμάρτανε εν τω Αδάμ. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Νιανζανζηνός απευθυνόμενος προς την ψυχή του λέει

<< Είμεν άημα Θεού και λαχος ως φρονέως. Ρίψον ατασθαλίην και πείθομαι πως διόλου Βελιάρ τινάγμασι τόσον ελαύνει και περ επουράνιω πνεύματι κιρνωμένη. Ει γάρ τοίον έχουσα βοηθοιον εις χθόνα νέυεις. Αι αι της άκρατου σης ολοής κακίης>>.

<<Κιρναμένη επ ουρανίω πνεύματι>> η ψυχή βοηθείται υπό τινός ανωτέρου αυτής. Η παρουσία αυτής της Θείας Δυνάμεως εν εαυτή είναι εκείνη, η οποία συνετέλεσεν εις το να καλείται << μέρος της Θεότητας >> διότι άρχεται με την εμφυσηθήσαν << ακτίνα θεότητας >> η οποία είναι η χάρις. Η << Θεία Πνοή >> το ανθρώπινο πνεύμα είναι στενός συνδεδεμένον με την χάριν. Γεννηθέν εξ αυτής ως η κίνηση του αέρος παράγεται δια πνοής περιέχει αυτήν την πνοή, είναι αχώριστος αυτής.

Είναι μια συμμετοχή εις την Θεία Ενέργεια την προσιδιάζουσα εις την ψυχή η οποία δεικνύεται δια της φράσεως << μέρος της Θεότητας >>. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός ομιλεί περί μετουσίας αναφερόμενος εις << τα τρία φώτα >>. Το πρώτο είναι ο Θεός, υπέρτατον φως απρόσιτο, άφατον, το δεύτερο οι άγγελοι <<απωροίοι τοις>> η μετουσία του πρώτου φωτός, το τρίτον ο άνθρωπος, ονομαζόμενος επίσης φώς εξαιτίας του φωτισθέντος πνεύματος του υπό του αρχετύπου φωτός το οποίο είναι ο Θεός.

Η δημιουργία κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν Θεού περιλαμβάνει την ιδέα της συμμετοχής εις το Θείο είναι δια μιας μετά του Θεού Κοινωνίας υπονοεί τη Θεία Χάρη. Η Εικών του Θεού εν τω ανθρώπο και τοι είναι τέλεια είναι κατ’ ανάγκη άγνωστος, κατά τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης διότι αντανακλώσσα την πληρότητα του αρχέτυπου αυτής οφείλει να κατέχει επίσης την αγνωσία του Θείου όντως. Για τον λόγο αυτόν δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε ακριβώς εις τη συνίσταται η Εικών του Θεού και το καθ’ ομοίωσιν στον άνθρωπο. Δυνάμεθα να την κατανοήσουμε δια της ιδίας της συμμετοχής εις τα αιώνια αγαθά του Θεού.

Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης εννοεί εις το σημείο ταύτο δια της εικόνας του Θεού την έσχατην τελειότητα, την τεθεωμένη κατάσταση του ανθρώπου συμμετέχοντος εις το Θείον Πλήρωμα εις την πληρότητα των αγαθών. Ο άνθρωπος δημιουργηθείς κατ’ εικόνα Θεού παρουσιάζεται ως προσωπικό ον ως ένα πρόσωπο το οποίο δεν είναι ανάγκη να προσδιοριστεί από τη φύση. Αλλά το οποίο έχει τη δυνατότητα να προσδιορίσει τη φύση εξωμοιόνων αυτήν προς το Θείο αρχέτυπο. Το ανθρώπινο πρόσωπο δεν είναι μέρος του ανθρωπίνου όντως. Για τον λόγο αυτόν η ιδιότης της εικόνας του Θεού δεν αναφέρεται σε ένα οποιοδήποτε στοιχείο του σύνθετου ανθρώπου. Αλλά άγεται σε ολόκληρη την ανθρώπινη φύση στην ακεραιότητα αυτής.

5

Ο πρώτος άνθρωπος ο οποίος περιείχε εν εαυτώ ολόκληρο την ανθρώπινη φύση ήτο συγχρόνως ο ενιαίος άνθρωπος. Η Θεία εικόν δοθήσα στο πρόσωπο του Αδάμ, αναφέρετο στο σύνολο της ανθρωπότητας στον παγκόσμιο άνθρωπο. Για τον λόγο αυτόν εις το γένος του Αδάμ ο πολλαπλασιασμός του ανθρώπου εκ των οποίων ο καθείς είναι εικόν του Θεού, μπορούμε να πούμε ο πολλαπλασιασμός της Θείας Εικόνας στα πλήθη των ανθρωπίνων υποστάσεων, μια οντολογική ενότητα στη φύση όλων των ανθρώπων.

Αντιθέτως ένας άνθρωπος δεν θα μπορέσει να πραγματοποιήσει την πληρότητα για την οποία εκκλήθει να γίνει η τέλεια εικόνα του Θεού, εάν ιδιοποιηθεί μέρος της φύσεως του, θεωρών αυτό δικό του αγαθό. Η εικόνα φθάνει στην τελειότητα όταν η ανθρώπινη φύση γίνεται όμοια με την φύση του Θεού. Όταν επιτυγχάνει την πλήρη συμμετοχή εις τα άκτιστα αγαθά. Δεν υπάρχει παρά μια μόνη φύση κοινή σε όλους τους ανθρώπους. Καίτοι εμφανίζεται σε εμάς μεμερισμένη υπό της αμαρτίας διαιρημένη μεταξύ πολλών ατόμων. Αυτή η αρχική ενότης της φύσεως αποκατασταθείσα στην εκκλησία θα παρουσιασθεί στον Απόστολο Παύλο υπό μία μορφή τόσο απόλυτο ώστε να την προσδιορίσει δια του ονόματος του σώματος του Χριστού.

Οι άνθρωποι έχουν μια κοινή φύση εν πολλαίς προσώποις. Αυτήν την διάκριση της φύσεως και του προσώπου εν τω άνθρωπο δεν θα την συλλάβουμε ευκολότερα από την ανάλογο διάκριση της μίας φύσεως των τριών προσώπων του Θεού.

Πρέπει να έχουμε υποψιν μας ότι αγνοούμε το πρόσωπο, την ανθρώπινη υπόσταση εν τη πλήρη και αληθή έννοια αυτής καθαρά εκ παντός ξένου στοιχείου. Εκείνο το οποίον καλούμε κοινώς << πρόσωπο >> << προσωπικό >> δεικνύει μάλλον το άτομο το ατομικό. Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε τους δύο αυτούς όρους – πρόσωπο και άτομο – σχεδόν συνώνυμους. Χρησιμοποιούμε αδιάφορα τον έναν ή τον άλλον όρο για να εκφράσουμε το αυτό πράγμα, αλλά άτομο και πρόσωπο έχουν μια αντίθετη σημασία.

Το άτομο εκφράζει μείγμα του προσώπου με τα στοιχεία τα οποία ανήκουν εις την κοινή φύση, το πρόσωπο δεικνύει αντιθέτως εκείνο το οποίο διακρίνεται της φύσεως. Εις την παρούσα ζωή δεν γνωρίζουμε τα πρόσωπα ή μη δια μέσου των ατόμων καθ’ όσον είναι άτομα. Όταν θέλουμε να προσδιορίσουμε να χαρακτηρίσουμε ένα πρόσωπο, συγκεντρώνουμε ατομικές ιδιότητες, χαρακτηριστικά τα οποία συναντάμε και σε άλλα άτομα και επομένως ουδέποτε είναι απολύτως προσωπικό. Πρέπει να λάβουμε υποψιν μας ότι εκείνο το οποίο είναι για εμάς το πολυτιμότερο σε ένα όν, εκείνο το οποίο το καθιστά αυτό καθ’ εαυτό μένει απροσδιόριστο διότι τίποτα δεν υπάρχει στη φύση του. Από εκείνο το οποίο ανήκει αποκλειστικά στο πρόσωπο, το οποίο είναι πάντοτε μοναδικό και ασύγκριτα ανόμοιο με οτιδήποτε άλλο.

6

Ο άνθρωπος προσδιοριζόμενος από την φύση του, ενεργών δυνάμει των φυσικών του χαρισμάτων, του χαρακτήρος του είναι ελάχιστα προσωπικός. Παρουσιάζεται ως άτομο το οποίον είναι της φύσεως του την οποία αντιπαρατάσσει ως << εγώ >> του εις τις φύσεις των άλλων, δημιουργείται σύγχυση προσώπου και φύσεως. Αυτή η σύγχυσης χαρακτηρίζουσα την έκπτωτο φύση, αναδεικνύεται στην ασκητική φιλολογία της ορθόδοξης εκκλησίας δι ενός ειδικού όρου << φιλαυτία, αυτότης >> των οποίων η αληθής έννοια δεν θα ηδύνατο να αποδοθεί δια της λέξεως εγωισμός.

Δοκιμάζομαι δυσκολία περί το χριστολογικό δόγμα, το οποίο θέλει να βλέπει την θέληση ως έργο της φύσεως. Είναι σε εμάς ευκολότερο να φαντασθούμε το πρόσωπο το οποίο θέλει, το οποίο βεβαιούται, το οποίο επιβάλλεται δια της θελήσεως του. Εν τούτοις η ιδέα του προσώπου περιλαμβάνει την ελευθερία έναντι της φύσεως. Το πρόσωπο είναι ελεύθερο εκ της φύσεως του αλλά δεν προσδιορίζεται δια αυτής.

Η ανθρώπινη υπόσταση δεν δύναται να πραγματοποιηθεί ή μη μόνο με την άρνηση της προσωπικής θελήσεως, εν αυτό το οποίο προσδιορίζει εμάς και μας υποτάσσει σε μια φυσική ανάγκη. Το ατομικό, η βεβαίωση αυτού του ιδίου ατόμου στην οποία το πρόσωπο συγχέεται με την φύση και χάνει την αληθινή αυτού ελευθερία, αυτό το ατομικό οφείλει να θραυσθεί.

Αυτή είναι η θεμελιώδης αρχή του ασκητισμού, μια ελευθέρα άρνηση εις την προσωπική θέληση εις το είδωλο της ατομικής ελευθερίας δια να ανακτηθεί η αληθής ελευθερία του ανθρώπου ο οποίος είναι εικόνα του Θεού, ιδιαιτέρα εις έκαστον.

Για τον Άγιον Νείλο τον Σιναϊτη εις τέλειος άνθρωπος << παντώς ανθρώπους ως Θεός μετά Θεόν λογίζεται >>.Το πρόσωπο του άλλου θα εμφανισθεί ως η εικόν του Θεού εις εκείνον ο οποίος θα μάθει να αποσπάται από τον ατομικό του περιορισμό, για να επανεβρει την κοινή φύση και να πραγματώσει τοιουτοτρόπως αυτό ταύτο το πρόσωπο του. Εκείνο το οποίο ανταποκρίνεται σε εμάς εις την εικόνα του Θεού δεν είναι μέρος της φύσεως ημών αλλά το πρόσωπο το οποίο περιλαμβάνει εν εαυτό την φύση.

Ο Λεόντειος ο Βυζάντιος, θεολόγος του 6ου αιώνα, σημειώνει την περιλαμβανόμενη εις εν πρόσωπο φύση δια του ειδικού όρου << ενυπόστατον >> εκείνο το οποίον ευρίσκεται εντός μιας υποστάσεως ή προσώπου. Πάσα φύσης ευρίσκεται εις μια υπόσταση, είναι η φύση μιας υποστάσεως και δεν δύναται να υπάρξει αλλιώς. Αλλά εις τας κατωτέρας βαθμίδας του είναι οι υποστάσεις δηλούν τα άτομα. Τα ατομικά όντα δεν δέχονται την έννοια των προσώπων, ει μη μόνο όταν πρόκειται περί πνευματικών υπάρξεων ως οι άνθρωποι.

7

Οι Άγγελοι, ο Θεός, εφόσον είναι πρόσωπο (και όχι άτομο) η υπόσταση δεν διαιρεί την φύση παρέχουσα θέση εις πολλάς ιδιαίτερες φύσης. Η Αγία Τριάς δεν είναι τρεις Θεοί αλλά ένας μόνο Θεός. Εάν ο πολλαπλασιασμός των ανθρώπινων προσώπων διαμελίζει την φύση διαιρών αυτή εις πολλά άτομα είναι διότι δεν γνωρίζουμε άλλη γενεά ει μη μόνο αυτήν ως εγένετο μετά την αμαρτία, την ανθρώπινη φύση, η οποία έχασε την ομοιότητα της Θεία Φύσης.

Σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης και τον Άγιο Μάξιμο, η δημιουργία της Εύας παρουσιάζετο ήδη ως μια πράξις εκτελεσθήσα υπό του Θεού. Με την πρόβλεψη της αμαρτίας και των συνεπειών αυτής για την ανθρωπότητα. Ληφθείσα εκ της φύσεως του Αδάμ << οστούν εκ των οστέων του και σάρξ εκ της σαρκώς του >>. Η Εύα, νέον ανθρώπινο πρόσωπο, συνεπλήρωνε την φύση του Αδάμ ήτο η αυτή φύση η αυτή σάρξ. Μόνο μετά την αμαρτία οι δύο πρώτοι άνθρωποι έγιναν δύο κεχωρισμέναι φύσεις, δύο ατομικά όντα έχοντα μεταξύ των εξωτερικές σχέσεις τας εις τον σύζυγο αυτής αναφερόμενας επιθυμίας της γυναικός και την κυριαρχία του ανδρός ασκούμενη επί της γυναικός. Κατά τον Λόγο της (Γενέσεως γ.16) ο Θεός είπε << Θέλω υπέρ πληθύνει τας λύπας σου και τους πόνους της κυοφορίας σου, με λύπας θέλεις γεννάς τα τέκνα σου και προς τον άνδρα σου θέλει είσθε η επιθυμία σου και αυτός θέλει σε εξουσιάζει >>.

Δόξα τη πανάλκιμο και πάνσοφω βουλησή Σου. Δόξα τη πανάριτω Θεία συγκατάβασή Σου.

*************************

Ίνα της Βασιλείας των ουρανών δεσπότα, δόξης τε της σης αναγγέλω μεγαλοπρέπειαν λόγον μοι εμπνεύσον διδασκαλίας αγίας αληθείας πνεύματι σοφίαν στήριξον.

Μετά την προπατορική αμαρτία η ανθρώπινη φύσης διαιρέθει, εμερίσθει, εχωρίσθει εις πολλά άτομα. Ο άνθρωπος παρουσιάζεται υπό μια διπλή όψη. Εφόσον είναι ατομική φύσης γίνεται εν μέρος ενός συνόλου εν εκ των στοιχείων τα οποία συνιστούν το σύμπαν. Αλλά και εφόσον είναι πρόσωπο ουδόλως εν μέρος περιέχει εν εαυτό το παν. Η φύσης είναι το περιεχόμενο του προσώπου. Το πρόσωπο είναι η ύπαρξης της φύσεως, ένα πρόσωπο το οποίο παρουσιάζεται ως άτομο εγκεκλεισμένο, εντός των ορίων της ιδιαιτέρας φύσεως του, δεν δύναται να ολοκληρωθεί, θα πτωχεύσει. Ο άνθρωπος εκφράζεται πλήρως εις την μία καθολική φύση αρνούμενος το δικό του αγαθό. Ευρύνεται απείρως και εμπλουτίζεται με καθετί το οποίο ανήκει σε όλους. Ο άνθρωπος γίνεται τέλεια εικόνα του θεού αποκτών την ομοιότητα η οποία είναι η τελειότης της καθολικής των ανθρώπων φύσεως. Η διάκριση μεταξύ του προσώπου και της φύσεως γεννά εις την ανθρωπότητα την τάξη της θείας ζωής την εκφραζόμενη δια του τριαδικού δόγματος.

8

Αυτό είναι το θεμέλιο ολόκληρου της χριστιανικής ανθρωπολογίας ολόκληρου της ευαγγελικής ηθικής, διότι κατά τον λόγο του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης <<Χριστιανισμός εστί της θείας φύσεως μίμησης>>. Εικόνα του θεού είναι ο άνθρωπος, είναι ένα προσωπικό όν ευρισκόμενο απέναντι ενός προσωπικού θεού. Ο θεός απευθύνεται προς αυτόν ως ένα πρόσωπο και ο άνθρωπος αποκρίνεται εις Αυτόν.

Ο άνθρωπος έλεγε, ο Άγιος Βασίλειος είναι ένα πλάσμα το οποίο έλαβε την διαταγή να γίνει Θεός. Αλλά αυτή η διαταγή απευθυνόμενη στην ανθρώπινη ελευθερία, δεν είναι εξαναγκασμός. Ως προσωπικό όν, ο άνθρωπος δύναται να παραδεχθεί ή να απορρίψει την θέληση του Θεού. Θα μείνει ένα πρόσωπο ακόμη και αν απομακρυνθεί τελείως από τον Θεό, γινόμενος ανόμοιος προς Αυτόν. Κατά την φύση Του.

Τούτο θέλει να πει ότι η εικόνα του Θεού είναι άφθαρτος στον άνθρωπο, θα μείνει επίσης προσωπικό ον. Ο άνθρωπος είτε επιλέξει το αγαθό ή το κακό είτε πραγματοποιήσει την ομοιότητα ή την ανομοιότητα, θα κατέχει ελευθέρως την φύση του, διότι είναι ένα πρόσωπο δημιουργηθέν κατ’εικόνα Θεού. Επειδή το πρόσωπο είναι αχώριστο της φύσεως η οποία υπάρχει εν εαυτό, πάσα ατέλεια της φύσεως θα περιορίσει το πρόσωπο, θα επισκιάσει την εικόνα του Θεού.

Η θέληση δια της οποίας ενεργούμε είναι μια ιδιότης της φύσεως μας. Αυτό το φυσικό θέλημα το οποίο είναι η επιθυμία του καλού προς το οποίο τείνει κάθε λογική φύση από το γνωμικό θέλημα χαρακτηρίζει το πρόσωπο. Η φύση θέλει και ενεργεί, το πρόσωπο εκλέγει, παραδέχεται ή απορρίπτει εκείνο το οποίο θέλει η φύση. Σ’ αυτό το σημείο κρίνονται τα πάντα, από το κατά πόσο το πρόσωπο μπορεί να απορρίπτει ή να αποδέχεται αδιάκριτα τα θέλω της φύσης, αυτό που ακούμε τακτικά (αυτό θέλω).

Αυτή η ελευθερία εκλογής είναι μια ατέλεια, ένας περιορισμός της αληθινής ελευθερίας. Η ατελή φύση επιβάλλεται στην ελεύθερα επιλογή του προσώπου. Μια τέλεια φύση δεν έχει ανάγκη επιλογής διότι γνωρίζει το αγαθό, η ελευθερία της βασίζεται επ’ αυτής της γνώσεως. Η ελεύθερα γνώμη φανερώνει την ατέλεια της έκπτωτου ανθρώπινης φύσεως, φανερώνει την απώλεια της θείας ομοιότητας, επειδή η φύση αυτή εμαυρώθει από την αμαρτία και δεν γνωρίζει πλέον το αληθές αγαθό.

9

Ο άνθρωπος βρίσκεται πάντοτε προ της ανάγκης επιλογής προς το αγαθό ή το κακό. Επικρατέστερα επιλογή είναι το κακό διότι τα προηγούμενα κακά που έχει επιλέξει του έχουν δημιουργήσει τάσεις αρνητικές, το δισταγμό, το να ακολουθήσει την πορεία ανόδου προς το αγαθό το επικαλείται <<αυτεξούσιο>>. Ο άνθρωπος γνωρίζων και θέλων δια της ατελούς φύσεως είναι πραγματικά τυφλός και αδύνατος να εκλεγεί σωστά, ενδίδει συχνά στις ωθήσεις της θελήσεως η οποία εργάζεται την αμαρτία. Ο άνθρωπος επλάσθει τέλειος και ήταν ενωμένος με το θεό από τη στιγμή της δημιουργίας του. Σύμφωνα με την κοσμολογία και ανθρωπολογία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, δεν σημαίνει ότι ήταν τεθεομένος άνθρωπος.

Είχε δημιουργηθεί τείνων προς την μετά του θεού ένωση. Η τελειότης της πρώτης φύσεως εξεδηλούτο δια της ιδιότητας του να επικοινωνεί μετά του Θεού της επί μάλλον προσκολήσεως εις την πληρότητα της θεότητας η οποία να εισδύσει και να μεταμορφώσει την κτιστή φύση και την εξ΄ αρχής εις την ψυχή ικανή να δεχθεί και να οικειωθεί αυτήν την θεούσα ενέργεια <<Κτιστή φύση τη ακτιστω διαγάπης ενώσας εν και ταύτον δείξει κατά την έξιν της χάριτος>> Άγιος Μάξιμος.

Η ενότης και η ταυτότης αναφέρονται στο πρόσωπο εις την ανθρώπινη υπόσταση. Ο άνθρωπος όφειλε να συγκεντρώσει δια της χάριτος δύο φύσεις, την ανθρώπινη και τη θεία κτιστή του υπόσταση για να γίνει <<ένας κτιστός Θεός>> <<ένας Θεός καταχάρη>> εν αντιθέσει προς τον Χριστό, πρόσωπο θείο που ανέλαβε την ανθρώπινη φύση. Η συνεργασία των δύο θελήσεων είναι απαραίτητος δια να φθάσει ο άνθρωπος εις το τέλος εφόσον η θεούσα θέληση προσφέρουσα την χάρη δια του Αγίου Πνεύματος.

Η ανθρώπινη θέληση υποτάσσεται στη θέληση του θεού δεχόμενη τη χάρη, αφήνουσα αυτή να εισδύσει καθολοκληρία στη φύση του, η φύση θα μετάσχει της χάριτος για να αποβεί η καθ΄ομοίωση δια του <<πυρός της αλώσεως>> μπορούμε να πούμε ότι η εικόνα είναι μια θεία σφραγίς η οποία σφραγίζει τη φύση, θέτουσα αυτήν σε μια προσωπική σχέση μετά του θεού, σχέση απολύτως μοναδική δι’ έκαστον άνθρωπο. Αυτή η σχέση θα πραγματοποιηθεί δια της θελήσεως, η οποία προωθεί το σύνολο της φύσεως προς το θεό εν τω οποίω ο άνθρωπος οφείλει να αποδεχτεί για την πληρότητα του είναι του. << Η ανθρώπινη ψυχή λέγει ο Άγιος Τύχων του 18ου αιώνα, ούσα πνεύμα δημιουργηθέν υπό του θεού δεν δύναται να έβρει την ικανοποίηση της, την ανάπαυσή της, την ειρήνη της, την παρηγοριά της ή την χαρά της εν ουδέν έτερο ειμή εν τω θεώ ο οποίος εδημιούργησε αυτήν κατ’ εικόνα και καθ΄ομοίωση Του.

Η ψυχή αν είναι χωρισμένη από τον Θεό επιζητεί την ευχαρίστηση εις τα δημιουργήματα και τρέφεται από τα πάθη της. Μη εβρίσκουσα την αληθή ανάπαυση ούτε την αληθή ικανοποίηση καταντά εκ της πείνας σε ερειπωμένη κατάσταση. Διότι το Πνεύμα είναι απαραίτητο να τρέφεται από το πνεύμα. Το Πνεύμα οφείλει να ζει εκ του Θεού, η ψυχή οφείλει να τρέφεται εκ του πνεύματος, το σώμα οφείλει να ζει εκ της ψυχής. Τοιαύτη ήτο η αρχική διάταξης της αθανάτου φύσεως.

10

Απομακρυθέν από το Θεό, το Πνεύμα αντί να μεταδίδει τη δική του τροφή στην ψυχή, αρχίζει να ζει εις βάρος της ψυχής τρεφόμενο εκ της ουσίας της (είναι εκείνο το οποίο συνήθως καλούμε πνευματικές αξίες). Η ψυχή με την σειρά της αρχίζει να ζει εκ της ζωής του σώματος, τούτο είναι η πηγή των παθών. Τέλος το σώμα υποχρεούται να αναζητήσει την τροφή του εκτός, εις την άψυχο ύλη και καταλήγει στο θάνατο (το ανθρώπινο σύνθετο εξαρθρούται).

Το κακό εισήλθε στον κόσμο δια της θελήσεως. Δεν είναι μια φύσις αλλά μια έξις <<Δυνατότερα είναι η φύση του καλού, υπερέχει της έξεως του κακού. Επειδή η φύση του καλού υπάρχει ενώ το κακό δεν υπάρχει δεν έχει φύση, παράγεται μόνο από το πράτεσθαι>> λέγει ο Διάδοχος Φωτικής. Η αμαρτία είναι μια ασθένεια της θελήσεως η οποία απατάται εκλαμβάνουσα ως αγαθόν το φάσμα του αγαθού. Δια τον λόγο αυτόν αυτή αύτη η επιθυμία της γεύσεως του καρπού της γνώσεως του καλού και του κακού ήτο ήδη μια αμαρτία, η γνώση υποθέτει διάθεση το οποίον θέλουμε να γνωρίσουμε. Επομένως το κακόν ανύπαρκτον καθ’ εαυτό δεν έπρεπε να είναι γνωστό.

Το κακό δεν γίνεται πραγματικότης ει μη δια της θελήσεως η οποία είναι η μοναδική του ουσία. Η θέληση είναι αυτή η οποία δίνει ύπαρξη του κακού. Προτού εισέλθει στον γήινο κόσμο δια της θελήσεως του Αδάμ, το κακόν ήρχισε εις τον πνευματικόν κόσμο. Η θέληση των αγγελικών πνευμάτων αιωνίως προσδιορισμένη εις την εναντίον του Θεού εχθρότητα υπήρξε η πρώτη η οποία εγέννησε το κακό το οποίο είναι μια έλξης της θελήσεως προς το χάος. Μια άρνηση της υπάρξεως της δημιουργίας του Θεού. Κυρίως, ένα παράφορο μίσος προς την θεία χάρη προς την οποία η αποστάτης φύση αντιτίθεται πεισματωδώς. Γενόμενοι πνεύματα σκότους, οι έκπτωτοι άγγελοι παραμένουν εν τούτοις δημιουργήματα του Θεού. Και η θέλησης των αντιθέτων προς την θεία θέληση γίνεται μια απελπιστική πορεία προς το χάος το οποίον δεν θα έβρουν ποτέ. Η αιώνια πτώση των εις την ανυπαρξία δεν θα έχει τέλος.

Οι έκπτωτοι άγγελοι κατά την φύση είναι θεία δημιουργήματα. Κατά την ενέργεια και την θέληση είναι διάβολοι και γίνονται δαίμονες. Είναι αποτρόπαιη η συνειδητή των αντίστασης εις την θεία χάρη. Μεταμόρφωσε αυτούς σε αγγέλους σκότους και αφάνταστου φρίκης. Ως αγγελικά πράγματα κατέχουν τεράστια δύναμη. Το ελάχιστο αυτών θα υδύνατο να καταστρέψει τη γη. Εάν η θεία χάρη δεν θα καθιστούσε ανίσχυρο το μίσος των εναντίων της δημιουργίας του Θεού. Επιδιώκουν να καταστρέψουν το πλάσμα έσωθεν παρασύροντας την ανθρώπινη ελευθερία προς το κακό.

Τρείς θελήσεις ενεργούν στον άνθρωπο, πρώτη τη θέληση του Θεού, θέληση τέλεια και σωτήρια, δευτέρα την θέληση του ανθρώπου η οποία χωρίς να είναι κατ’ ανάγκη επιβλαβής, είναι καθ’ εαυτής σωτήριος. Τέλος την τρίτη δαιμονική θέληση η οποία επιζητεί τον όλεθρο.

11

Ο ορθόδοξος ασκητισμός κατέχει ειδικούς όρους για να δείξει τις διάφορες επιδράσεις τις οποίες ασκούν τα πνεύματα του κακού επί της ψυχής. Οι λογισμοί είναι σκέψεις ή εικόνες προερχόμενες εκ των κατωτέρων περιοχών της ψυχής του υποσυνειδήτου. Η αμαρτία αρχίζει από το σημείο της συγκαταθέσεως, την παραχώρηση του πνεύματος σε μια παρείσακτον σκέψη ή εικόνα εκεί που υπάρχει περισσότερο ενδιαφέρον δεικνύει την αρχή της συμφωνίας μετά της εχθρικής θελήσεως. Διότι το κακό προϋποθέτει πάντοτε την ελευθερία, αλλιώς δεν θα ήτο η μη βία μια εξωτερική κατοχή.

Ο άνθρωπος αμάρτησε ελευθέρως. Ει τι συνήστατο το προπατορικό αμάρτημα. Οι Πατέρες θα διακρίνουν πολλές στιγμές ει την απόφαση της ελευθέρας θελήσεως η οποία θα χωρίσει τον άνθρωπο από τον Θεό. Η ηθική και ως τοιαύτη προσωπική στιγμή συνίστατο διόλους εις την ανυπακοή εις την παράβαση της θείας διαταγής. Εάν ο άνθρωπος εδέχετο αυτή τη διαταγή εν πνεύματι υιικής αγάπης θα ανταποκρίνετο εις την θείαν θέληση δια μιας ολοκληρωτικής θυσίας.

Θα απομακρύνετο εκουσίως όχι μόνο από των απηγορευμένων καρπών αλλά και από παντώς εξωτερικού αντικειμένου για να ζει μόνο για τον Θεό, για να επιδιώκει αποκλειστικώς την μετ’ Αυτού ένωση. Η θεία εντολή εδείκνυε στην ανθρώπινη θέληση την οδό την οποία έπρεπε να ακολουθήσει για να επιτύχει τη θέωση, μια οδόν αποσπάσεως από παντώς μη εντός θεού. Η ανθρώπινη θέληση εξέλεξε την αντίθετη οδό χωρισθήσα εκ του θεού και υποτάγει εις την τυραννία του διαβόλου. Ο άνθρωπος αντί να ακολουθήσει τη φυσικού του τάση προς τον Θεό, εστράφει προς τον κόσμο αντί να εκπνευματοποιήσει το σώμα εισήλθε εις τη ρέμουλα της κτινώδους και αισθησιακής ζωής, υπετάγει στα υλικάς συνθήκας.

Ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος βλέπει μια προοδευτική ανάπτυξη της αμαρτίας στο γεγονός ότι ο άνθρωπος αντί να μετανοήσει ζητεί να δικαιολογηθεί ενώπιων του Θεού. Ο Αδάμ επιρρίπτει όλη την ευθύνη στην Εύα << η γυνή ην έδωκας μετ’ εμού>> αποδίδων στο θεό την αρχική αιτία της πτώσεως του. Η Εύα κατηγορεί τον όφη. Αρνούμενοι να αναγνωρίσουν την αρχή του κακού, αρνούνται τη δυνατότητα να απελευθερωθεί από το κακό. Η θέληση σκληρύνεται, αντιτίθεται προς τον Θεό.

12

Ο άνθρωπος ημπόδισε την επ’ αυτόν έκχυσιν της θείας χάριτος, θα πει ο Φιλάρετος Μόσχας. Η απώλεια της χάριτος υπήρξε η αιτία της πτώσεως της φύσης. Καθόσον είναι εικόνα του Θεού ο άνθρωπος ήτο προορισμένος να τείνει προς το αρχέτυπο αυτού, η φύσης του έτεινε προς τον Θεό αυθορμήτως δια της θελήσεως η οποία είναι μια πνευματική λογική δύναμη. Η αρχέγονος δικαιοσύνη στηρίζεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος δημιουργηθείς εκ του Θεού είναι μια αγαθή φύσις προορισμένη επ’ αγαθώ προς την μετά του Θεού ένωση προς την απόκτηση της ακτίστου χάριτος.

Εάν η αγαθή αυτή φύση ήλθε εις διαφωνία προς τον Δημιουργό της, τούτο ήτο δυνατό δυνάμει της ικανότητας της να αποφασίζει έσωθεν. Η πτώση της φύσις είναι η άμεσος συνέπεια της ελευθέρας αποφάσεως του ανθρώπου ο οποίος ελεύθερος ηθέλησε να βρεθεί σε αυτήν την κατάσταση. Μια κατάσταση αντίθετη προς τη φύση δυνάμενη να επιφέρει τη διάλυση του ανθρώπου, ο οποίος κατέληξε στο θάνατο. Δεν υπάρχει πλέον τόπος δια την άκτιστον χάρη εις την διεφθαρμένη φύση κατά τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης. Το πνεύμα ως ένας αναστρεφόμενος καθρέφτης αντί να αντανακλά τον Θεό, δέχεται εν εαυτώ την εικόνα της άμορφου ύλης όπου τα πάθη ανατρέπουν την πρώτη Ιεραρχία του ανθρώπινου είναι.

Η στέρηση της χάριτος δεν είναι η αιτία αλλά μάλλον η συνέπεια της πτώσεως. Ο άνθρωπος απέκλεισε την ιδιότητα της μετά του Θεού ενώσεως, έκλεισε την οδό εις την χάρη η οποία επρόκειτο δι αυτού να εκχυθεί εις ολόκληρο τη δημιουργία. Η φυσική αυτή αντίληψη περί της αμαρτίας και των συνεπειών της δεν αποκλείει στη διδασκαλία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας μια άλλη στιγμή η οποία πάντοτε γίνεται αντιληπτή, την προσωπική ηθική άποψη του σφάλματος και της ποινής. Οι δύο απόψεις είναι αχώριστος συνδεδεμέναι καθόσον ο άνθρωπος δεν είναι μόνο μια φύση αλλά επίσης ένα πρόσωπο ευρισκόμενο απέναντι ενός προσωπικού Θεού εις προσωπική μετ’ Αυτού σχέση.

13

Εάν η ανθρώπινη φύση διαλύεται υπό της αμαρτίας, εάν η αμαρτία εισάγει τον θάνατο εις το δημιουργηθέν σύμπαν δεν είναι μόνο διότι η ανθρώπινη ελευθερία εδημιούργησε μία <<έξιν>> ένα νέο υπαρκτό τρόπο εντός του κακού, είναι επίσης διότι ο Θεός έθεσε ένα όριο εις την αμαρτία επιτρεπτών να καταλήγει εις το θάνατο <<Τα οψώνια της αμαρτίας θάνατος>>. Είμεθα βλαστοί μιας ζοφεράς καταγωγής έλεγε ο Άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος εν τούτοις ούτε οι δαίμονες δεν είναι ουσιαστικό κακό. Αλλά η αμαρτία, αυτό το παράσιτο της φύσεως το ριζωμένο στη θέληση, γίνεται είδος αντίθετο της χάριτος το οποίο εισδύει εις τον άνθρωπο, ζει εις βάρος του, τον καθιστά αιχμάλωτο του δαίμονος, αιχμάλωτο της ίδιας αυτού θελήσεως η οποία είναι προσηλωμένη στο κακό. Ένας νέος πόλος αντίθετος προς την εικόνα του Θεού δημιουργείται στον κόσμο, φανταστικός μεν αλλά πραγματικός για τη θέληση.

Το παράδοξο του υπάρχει εν τη ανυπαρξία. Δια της θελήσεως του ανθρώπου το κακό αποβαίνει μια δύναμη η οποία μολύνει την δημιουργία. Η Γένεσης λέγει << επικατάρατος η γη εν τοις έργοι σου>>. Ο κόσμος ο οποίος θα έπρεπε να αντανακλά πάντοτε τη θεία μεγαλειότητα αμαυρούται, συγχρόνως αποκτά τη σκοτεινή όψη των πλασμάτων. Ένας Ρώσος φιλόσοφος είπε, η αμαρτία εισάγεται εκεί όπου έπρεπε να βασιλεύει η χάρις και αντί της θείας πληρότητας ανοίγεται μια άβυσσος χαίνουσα εις τη δημιουργία του Θεού. Οι πύλες της κολάσεως τις οποίες άνοιξε η θέληση του ανθρώπου.

Ο Αδάμ δεν ανταπεκρίθει στην Κλήση του. Δεν ανταποκρίθηκε στην μετά του Θεού ένωση και θέωση του κτιστού κόσμου. Εκείνο το οποίο δεν επραγματοποίησε όταν είχε πλήρη ελευθερία, έγινε ακατόρθωτο για αυτόν από τη στιγμή που υπετάγει στην εξωτερική δύναμη. Από της πτώσεως και μέχρι της Πεντηκοστής η θεία ενέργεια, η άκτιστη και θεούσα χάρις θα μείνει ξένη εις την ανθρώπινη φύση και δεν θα ενεργήσει επ’ αυτής ει μη εξωτερικώς δημιουργούσα εντύπωση εις την ψυχή.

14

Οι προφήται και οι δίκαιοι της Παλαιάς Διαθήκης θα είναι όργανα της χάριτος. Η χάρη θα ενεργεί δι αυτών αλλά δεν θα την οικειωθούν οι άνθρωποι ως μία προσωπική δύναμη. Η Θέωσις, η μετά του Θεού ένωση κατά χάρη θα καταστεί αδύνατος. Αλλά το Θείο σχέδιο ουδόλως θα καταλυθεί από το παράπτωμα του ανθρώπου. Ο προορισμός του πρώτου Αδάμ θα εκπληρωθεί από το Χριστό ως δεύτερος Αδάμ. Ο Θεός θα γίνει άνθρωπος δια να δυνηθεί ο άνθρωπος να γίνει Θεός. Κατά τον λόγο του Ειρηναίου και του Αθανασίου τον οποίον επανέλαβον οι πατέρες και οι θεολόγοι όλων των αιώνων. Εντούτοις αυτό το έργο το εκπληρωθέν υπό του σαρκοθέντος Λόγου θα παρουσιασθεί εν πρώτοις εις την έκπτωτο ανθρωπότητα υπό την πλέον άμεσον μορφήν του ως έργο σωτηρίας, λυτρώσεως του αιχμάλωτου κόσμου από της αμαρτίας και του θανάτου.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Κύριος καταλύων την εξουσία της αμαρτίας ανοίγει σε εμάς εκ νέου την οδό της θεώσεως η οποία είναι το έσχατον τέλος του ανθρώπου. Το έργον του Χριστού καλεί το έργο του Αγίου Πνεύματος << Πυρ ήλθον να βάλω εις την γη και τι θέλω εάν ήδη ανήφθει; >> (Λουκά,ΙΒ.49).

Δόξα ζωή των πάντων η άφραστος, Δόξα πνοή των ζώντων η ένθεος