ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΚΕΙΜΕΝΟ 6

1

Αγαπητοί, αδελφές και αδελφοί με τις εξελίξεις στο χώρο της Εκκλησιαστικής Τάξης, μετά τον τέταρτο αιώνα συνδέεται άμεσα η ανάπτυξη της Λειτουργικής, ερμηνευτικής, Θεωρητικής, Θεώρησης και ερμηνεία της λατρευτικής πράξεως της Εκκλησίας. Η ως ένα βαθμό ανανοηματοδότηση των δομών και του περιεχομένου της Λατρείας κάτω από τις προδιαγραφείσες προϋποθέσεις, διαμόρφωσε το πλαίσιο κατανοήσεως και ερμηνείας της. Το τελευταίο επηρεάζεται αισθητά από τη νέα λειτουργική ευσέβεια, τη μυστηριολογική, τουλάχιστον γλωσσικά.

Είναι γεγονός ότι η ερμηνευτική προσέγγιση της εκκλησιαστικής Λατρείας, κατά τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες, θα σφραγίσει όλη τη μετέπειτα ανάλογη εκκλησιαστική, φιλολογική παραγωγή και μάλιστα με μια δυναμική που φθάνει ως σήμερα. Στην καινή Διαθήκη διαφαίνονται τα πρώτα ίχνη μιας εκκλησιαστικής, λειτουργικής ορολογίας και οι πρώτες ασχημάτιστες, ακόμη ερμηνευτικές καταβολές ως και οι πρώτες, Θεολογικές διατυπώσεις σε αναφορά προς τη λειτουργική πράξη της αρχαίας Εκκλησίας. Μερικά χαρακτηριστικά δείγματα της διαμορφούμενης λειτουργικής, ερμηνευτικής γλώσσας είναι στην Καινή Διαθήκη τα ακολουθά:

·        « Μάρτης μου εστί ο θεός που λατρεύω εν τω πνεύματί μου εν τω Ευαγγελίων του Υιού αυτού, ως αδιαλείπτως μνεία υμών ποιούμαι πάντοτε από των προσευχών μου. Ρωμαίους 1-9».

·         «Παρακαλώ ον υμάς αδελφοί παρασιτήσετε τα σώματα υμών θυσία ζώσα, αγία, ευάρεστων τω Θεώ, την λογική λατρεία υμών Ρωμαίους 12-1» . Αλλά εάν και προσφέρω εαυτόν σπονδή επί της θυσίας και λειτουργίας της πίστεως σας , χαίρω και συγχαίρω μετά πάντων υμών Φιλιππησίους 2 -17» .

·        «Και κύκλωθεν του Θρόνου είκοσι τέσσερις και επί τους θρόνους τους είκοσι τέσσερις πρεσβυτέρους καθημένους περιβεβλημένους εν ιματίοις λευκοί Αποκάλυψη 4-4-5»

·         «Και ότε έλαβε το βιβλίων τα τέσσερα ζώα οι είκοσι τέσσερις πρεσβύτεροι έπεσαν ενώπιον του Αρνιού έχοντες έκαστος κιθάρας και φίαλας χρίσου πλήρεις θυμιαμάτων οι τινές είναι οι προσευχές των αγίων. Και ψάλλουσι νέα ωδή λέγοντες Αξιός είσαι να λαβής το βιβλίο και να άνοιξης τας σφραγίδας αυτού διότι ε σφαγής και αγόρασας ημάς εις τον Θεόν διά του αίματός σου, εκ πάσης φυλής, και γλώσσης και λάου, και έθνους, και έκαμες ημάς εις το Θεόν ημών βασιλείς και ιερείς και θέλομε βασιλεύσει επί της γης Αποκάλυψη 5-8-10»

Αυτό που διακρίνει τους πρώτους τρείς αιώνες και εν μέρει και τον τέταρτο, είναι η ρεαλιστική αναφορά στη λατρεία της Εκκλησίας. Αύτη τη γλώσσα χρησιμοποιεί στις αρχές του δεύτερου αιώνα, ο άγιος Ιγνάτιος ο θεοφόρος. Από τον τέταρτο αιώνα και μετά παρατηρείται η μετάβαση από το ρεαλισμό στον συμβολισμό. Βεβαία δεν χάνεται η ρεαλιστική προσέγγιση της λατρείας, άλλα ο συμβολισμός κυριαρχεί. Η μεταβολή αύτη σχετίζεται με την δραματοποίηση, που εισήλθε στη λατρεία, η στροφή της λατρείας προς το «δράμα». Η συνέπεια του νέου μυστηριολογικού πνεύματος, ευνόησε στην αλλαγή προοπτικής, στην κατανόηση και ερμηνεία. Ο απεικονιστικός συμβολισμός που επικρατεί σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, άλλα και στη συνέχεια της, όχι μόνο δεν ανταποκρίνεται στη βασική και αυθεντική αντίληψη της χριστιανικής λατρείας, αλλά τη διαστρέφει και αποτελεί έναν από τους λόγους που προκάλεσε τη σημερινή παρακμή της Εκκλησίας.

2

 Η τάση αύτη συνδέεται με αλλοίωση της έννοιας του συμβόλου στην εκκλησιαστική του χρήση. Αρχικά το σύμβολο φανερώνει και μεταδίδει το συμβολιζόμενο μετέχοντας σε αυτό, στην πραγματικότητα δηλαδή αυτό πού εκφράζει και ενσαρκώνει. Το σύμβολο έτσι, αισθητοποιεί μία υπερβατική πραγματικότητα, καθιστάμενο σε αισθητό φορέα στην περίπτωση, του αλληγορισμού, το σύμβολο απλά απεικονίζει το συμβολιζόμενο χωρίς να κοινωνεί με αυτό. Κάτι που είναι η βασική προϋπόθεση του εκκλησιαστικού Πατερικού συμβολισμού,  η συμβολική ερμηνεία τότε μόνο μπορεί να μείνει εκκλησιαστική, όταν δεν αποσυνδέεται εντελώς από την πραγματικότητα, κάτι που συμβαίνει στον άκρατο αλληγορισμό. Όσο δηλαδή και αν ο αλληγορικός συμβολισμός ανάγει τη σκέψη σε πνευματικότερες καταστάσεις, τελικά το μόνο που επιτυγχάνει είναι μερική ή και καθολική απώλεια του νοήματος της λατρείας. Ο βαθμός δε επηρεασμού της εκκλησιαστικής συνειδήσεως από τη συμβολική ερμηνείας φαίνεται στη γέννηση διαφορών λειτουργικών πρακτικών για λόγους καθαρά συμβολικούς και μυστικούς όπως συμβαίνει με την ακολουθία της Προσκομιδής. Οι αλληγορισμοί πολλάκις οδηγούν εις την φαντασία και αναζητούν ερμηνείες εις τους τύπους απλούστατους και ιεροποιούν αντικείμενα φυσικότατης χρήσεως, και δια τούτο απαιτούν πολλή προσοχή και μάλιστα όταν δεν είναι γέννημα του μυστικού ενθουσιασμού. Το σύμβολο στη λειτουργική του χρήση είναι το μόνο μέσο αισθητοποιήσεων, είναι οίκων, έχουσα σημασία υποβοηθούσα την ψυχή του λάτρου να αναπτυχθεί εις πνευματική και αόρατον πραγματικότητα. Το σύμβολο καθίσταται μόνο και μόνο αγωγός δια του οποίου η ενέργεια του Θεού διαβιβάζεται εις την ψυχή και μέσον, δια του οποίου η ψυχή διευκολύνεται να ανυψωθεί εις το υπερβατικό πεδίο δια της εν πνεύματι και αλήθεια λατρείας. Τελικά το πρόβλημα της συμβολικής ερμηνείας είναι θέμα ορίων, και αυτά τα όρια διακρατούνται εκεί που σώζεται η πατερική καθαρή εκκλησιαστική συνείδηση.

Η πατερική λειτουργική ερμηνευτική, αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό από τους αγίους Πατέρες. Η Πατερική γραμματεία είναι κατάμεστη από εκτενέστερες αναφορές στη λατρεία της Εκκλησίας, είτε για λόγους ποιμαντικούς, διδασκαλία των πιστών, είτε για λόγους απολογητικούς και αντιρρητικούς [απόκρουση κατηγοριών και κακοδοξιών]. Οι άγιοι Πατέρες δεν έχουν καταρχήν ενδιαφέροντα ιστορικά η τελετουργικά άλλα κύριος θεολογικά. Εμβαθύνουν περιστασιακά στο θεολογικό νόημα Οι Πατερικές κατηχήσεις είναι κείμενα εισαγωγικά στη χριστιανική πίστη και ζωή. Το πρώτο σχετικό έργο ανήκει στον άγιο Κύριλλο των Ιεροσολύμων [345], του αποδίδουν 23 κατηχήσεις 18 προβαπτισματικές και 5 μυσταγωγικές. Από την ίδια εποχή σώζονται δύο κατηχήσεις προς φωτιζομένους και οκτώ βαπτισματικές του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου [354-407].

Για πρώτη φορά στην Ιστορία της λειτουργικής ερμηνευτικής, θεωρούνται οι επιμέρους λειτουργικοί τύποι ως αναπαράσταση των διαφόρων φάσεων του σωτηριολογικού έργου του Χριστού από την πορεία προς τον εκούσιο Θάνατο ως την ανάσταση. Σημαντικές για την προβληματική μας κατάσταση είναι οι εόρτιες ομιλίες του Γρηγορίου του Θεολόγου και Γρηγορίου Νύσσεις, Αμφιλοχίου Ικονίου και Διδύμου του Τυφλού. Υπάρχει και μια σειρά ειδικών Λειτουργικών Υπομνημάτων της θείας Λειτουργίας και γενικότερα της εκκλησιαστικής λατρείας που καλλιεργούν κυρίως τον συμβολικό τρόπο ερμηνείας και εκφράζουν σε αυτό μια μακρόσυρτη παράδοση που αποδεικνύει ότι από τον Διονύσιο Αεροπαγίτη [τέταρτο αιώνα] και τον Μάξιμο τον ομολογητή ως τον Συμεών Θεσσαλονίκης δέκατο πέμπτο αιώνα.

3

κυριαρχεί μια ενιαία Θεολογική ερμηνευτική βάση στην ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας, ταυτόχρονα ασκητική και μυστηριακή, που συνιστά κυρίαρχο γνώρισμα της βυζαντινής λειτουργικής ερμηνευτικής. Μεθοδικότερο και εγγύτερο στην ορθόδοξη προοπτική είναι η σπουδή, η διατριβή στο να παρακολουθούνται οι εξελίξεις επί της συμβολικής ερμηνείας κατά την εφαρμογή τους και ιδίως στις μέρες μας.

Τέμνοντας το χρόνο σε διαδοχικά επίπεδα ως προς την εξέλιξη πως διαμορφώνεται το φάσμα σε όλα τα επίπεδα [κείμενα, πράξεις, εκφράσεις, και πάνω από όλα τον τρόπο διοικήσεις]. Η έμφαση και η σπουδή που δίνεται σήμερα στα οικονομικά καταλήξαμε, να ενεργούμαι για το Θεό, χωρίς το Θεό. Ο σημερινός τρόπος διοίκησης και διαχείρισης σήμερα, δεν απευθύνονται προς κατηχούμενους και νεοφώτιστους άλλα σε όλους τους θρησκόληπτους, αποκλείοντας τους πιστούς από οποιαδήποτε συμμετοχή, κατά παραβίαση όλων των κανόνων της εκκλησίας. Τα Βυζαντινά λειτουργικά υπομνήματα συνιστούν ζεύξεις Ιστορίας, θεωρίας και πράξης, της λατρείας ως ενεργεία του Θεού μέσα στο χρόνο και συνάμα υπέρβαση της Ιστορίας σε όλους τους τομής.

Το πρώτο δείγμα αυτού του είδους που αν θα εφαρμοστεί είναι το έργο του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου « Περί Εκκλησιαστικής, Ιεραρχίας» Τα αεροπαγιτικά συγγράμματα είναι από τα βασικότερα δείγματα μυστηριολογικής ευσεβείας. Αυτό ισχύει διότι σώζεται παλαιοχριστιανική πνευματικότητα. Το αρεοπαγίτικο λειτουργικό υπόμνημα συνιστά κορύφωση του συμβολισμού με μυστικές προεκτάσεις. Στην γραμμή που χάραξε ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης Βρίσκεται η « Μυσταγωγία», του σημαντικότερου ερμηνευτή των αεροπαγιτικών συγγραφών, αγίου Μαξίμου του Ομολογητή [630]. Είναι το πρώτο πλήρες Βυζαντινό λειτουργικό υπόμνημα και κατά τη γνώμη πολλών το σημαντικότερο. Στη βάση της ερμηνείας αυτής βρίσκεται το λειτουργικό τυπικό της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως [της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας].

Το αλληγορικό στοιχείο χρησιμοποιείται με μέτρο για να προσφέρει βιώσιμη συνεπής ευχαριστιακή Θεολογία, στα πρότυπα της πατερικής παραδόσεως. Σταθμό στη βυζαντινή λειτουργική ερμηνευτική, αποτέλεσε το έργο του μεγάλου θεολόγου του δέκατου τετάρτου αιώνα Νικολάου Καβάσιλα το [1363] «Ε ερμηνεία της θείας λειτουργίας». Εκπροσωπεί μια κορυφαία στιγμή στη μακρόσυρτη αυτή διαδικασία και μένει δημοφιλέστατο ως σήμερα. Μετά τη Μυσταγωγία του Μαξίμου Ομολογητή είναι δεύτερη σημαντική στο είδος αυτό σύνθεση. Σημασία για τον Μυστηριακό μυστικισμό έχει και το έργο του Καβάσιλα «Περί της εν Χριστό ζωής». Ο μεγαλύτερος βυζαντινός, ερμηνευτής σχολιαστής της Εκκλησιαστικής λειτουργικής παραδόσεως είναι χωρίς αμφιβολία, Ο Αιγός Συμεών Θεσσαλονίκης [1429]. Ο Συμεών είναι ο κατ’ εξοχή διδάσκαλος της συμβολικής ερμηνείας. Ο Άγιος Συμεών προσφέρει κύριος χρησμολογική ερμηνεία, την όλη θεολογία του την οργανώνει γύρω από το πρόσωπο του Χριστού, με σκοπό του έργου, την αναβάπτιση του λαού. Η συμβολική ερμηνευτική προοπτική συνδυάζει την συμβολική έκφραση, της ζωή του Χριστού επί γης. Η συμβολική ερμηνευτική των αγίων Πατέρων είναι Χριστολογική και Χριστοκεντρική, συγχρόνως εκκλησιολογική, ενδοκοσμική και εσχατολογική σε καθαρό ε εκκλησιαστικό  [κεντρικό] πλαίσιο.

Στο επόμενο η συνέχεια.