ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑ

1

Η μόνη των όλων αρχική αιτία ζωής, τε και σοφίας ποιητική. Τριάς παναγία μοναρχία δος μοι σοφίαν αιτώ και χάριτα

Όπως έχετε καταλάβει, το κεφάλαιο που θα μας απασχολήσει είναι ορθόδοξη εκκλησία. Θα είναι ένα μακρύ οδοιπορικό για τον λόγο ότι οντολογικά η ορθόδοξη εκκλησία είναι ανεξάντλητη. Θα ξεκινήσω το οδοιπορικό μας από την αρχή της δημιουργίας του κτιστού κόσμου, ορατού, νοητού και αισθητού, την μεταξύ τους σχέση αλλά και την σχέση τους με τον θεό. Επίσης θα γίνει αναφορά στη δημιουργία του ανθρώπου και την σχέση του με τον κτιστό κόσμο και τον θεό, με σύντομη αναφορά τη χρονική περίοδο από αρχές κτίσεως έως την δημιουργία της Ορθόδοξης Αγίας του Χριστού Εκκλησίας. Τούτο το οδοιπορικό δεν είναι μια ιστορική έρευνα ούτε έχει σκοπό να χτίσει ή να οικοδομήσει ένα σύστημα διδασκαλίας. Είναι η ανακούφιση και ο στεναγμός σε μια σύνθεση. Είναι η μετάδοση, η κοινοποίηση της χαράς και του πόνου, της ευτυχίας και της οδύνης που ένας σύγχρονος άνθρωπος νιώθει ζώντας και υπηρετώντας την ορθόδοξη εκκλησία με την ΕΚΚΛΗΣΙΑ.

Ένας οδοιπόρος που γεύεται την δύναμη και την χάρη της εκκλησίας λιτανεύοντας το σταυρό του Ιησού Χριστού και μετέχει στην εξαντλητική και οδυνηρή περιπλάνηση του σύγχρονου κόσμου. Θέλει να μιλήσει με τον ίδιο τον εαυτό του, με τ’ αδέλφια του και με το θεό, να συμμαζέψει τον στοχασμό του, να εκφράσει την εμπειρία του, να κάνει ευχαριστία, λόγο ευχαριστίας και ευγνωμοσύνης και προσφορά του περιεχομένου της καρδιάς του. Στο διάλογο κοινωνίας του ο θεός με ένα Ιερέα, ο θεός λέει <<Μεθύσω την ψυχή των Ιερέων>> (Ιερεμ. λη-14) και ο άνθρωπος αποκρίνεται <<Ετρύγισα σμύρναν μου μετά αρωμάτων μου>> (Άσμα Ασμάτων Ε-2). Ο θεός προσφέρει το μεθυστικό ποτό στον υπηρέτη του. Και ο άνθρωπος το παίρνει μέσα του.

Χορταίνει και μεθάει από την σμύρνα και το άρωμα από τον <<οίνο>> και το Αίμα. Η αμεσότητα που υπήρχε μεταξύ θεού και ανθρώπου τη θέση της την έχει πάρει ένα αδιαπέραστο τοίχος άρνησης από πλευράς ανθρώπου.

Ξεπερασμένο για αυτούς το θέμα θεός. Η Εκκλησία γι’ αυτούς αποτελεί μουσειακό είδος αλλά μόνο για το μουσείο. Αυτός είναι ο καρπός του έργου των υπηρετούντων την εκκλησία αποτέλεσμα ανυπακοής προς την εκκλησία αλλά και αδιαφορίας. Αυτοί που υπηρετούν την ορθόδοξη εκκλησία που το αποτέλεσμα του έργου τους είναι ο χαρακτηρισμός της ορθόδοξης εκκλησίας ΜΟΥΣΕΙΑΚΟ είδος πως νιώθουν. Δεν αιφνιδιάζομαι από την άρνηση, το θέμα εκκλησία δεν ξεχωρίζεται και δεν απομονώνεται από την γενικότερη τοποθέτηση του σύγχρονου ανθρώπου μπροστά στο θεό από ένα ναι ή ένα όχι. Στη μεταφυσική πραγματικότητα απ΄ την άρνηση στη θεολογική γλώσσα και τις θεολογικές πνευματικές καταστάσεις και ακόμα δεν αποδεσμεύεται από τη συγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα που αποτελεί το χθες ή το σήμερα της εκκλησίας και που ενδέχεται να αποτελέσει μια αλλοίωση ή μια παραποίηση στη λειτουργία της. Οποιοσδήποτε έχει επιχειρήσει να μιλήσει για την εκκλησία, την ορθόδοξη εκκλησία είναι υποχρεωμένος να κάνει αναφορά στο υπέρχρονο και στο υπερφυσικό. Και ταυτόχρονα βρίσκεται στην ανάγκη να αντιμετωπίσει το παρελθόν με τις μελανές του σελίδες. Και το σημερινό ιστορικό πλαίσιο το τοπικό και το οικουμενικό που τονώνει τις υποψίες και τις προκαταλήψεις.

Η προκατάληψη είναι χειρότερη από την απιστία. Η σύνθεση του υπερβατικού και του ιστορικού του άχρονου και του χρονικού καταντάει το μεγάλο σκάνδαλο για τον σύγχρονο άνθρωπο που τον εμποδίζει να ανοιχτεί σε μια προσέγγιση και βαθύτατη κοινωνία με την εκκλησία. Φοβάται την κίνηση που τον βγάζει έξω από τα σύνορα του φυσικού και του θετικού και αποστρέφεται τη διαμορφωμένη κατεστημένη πραγματικότητα. Σήμερα η ορθόδοξη εκκλησία δεν είναι φορτωμένη με την δόξα της αλλά είναι και φορτωμένη με τα κουρέλια των λαθών και των λαθών όχι της εκκλησίας αλλά των λαθών και τις σκοπιμότητες αυτών που λυμαίνονται την εκκλησία.

2

Από το Ευαγγέλιο της ελευθερίας κι απ’ το λόγο και την πείρα του σταυρού, αυτή η διπλή γεύση είναι η ανεκτίμητη προσωπική κτίση και η προσφορά στα όρια και στα πρόσωπα της ιστορικής στιγμής. Η <<δώσης>> και το <<δώρημα>> που <<άνωθεν εστί καταιβαίνον>> ευχή θείας λειτουργίας και η εμπειρία που μπορεί να κατατεθεί σαν πρώτη βοήθεια στο χώρο της αγωνίας και του προβληματισμού του σημερινού ανθρώπου. Οι σκέψεις που ακολουθούν δεν προσφέρονται με αποκλειστικότητα σε ορισμένο κύκλο ανθρώπων. Δεν είναι ένας λόγος προς του πιστούς ούτε ένα κήρυγμα προς τους άπιστους. Είναι ένας ψίθυρος αγάπης προς κάθε άνθρωπο. Σήμερα όλοι οι άνθρωποι είμαστε ενωμένοι στον προβληματισμό και στο άγχος και διαιρεμένοι στην αναζήτηση. Μοιραζόμαστε το ασήκωτο βάρος του αιώνα και αρνιόμαστε να κοινωνήσουμε στο ποτήρι της ελπίδας. Έτσι ο μόχθος γίνεται πιο σκληρός, η αγωνία πιο καταθλιπτική, η μοναξιά πιο αφόρητη. Αντίδραση στην κατάρα αυτή της εποχής είναι η δημοσίευση τούτων των στοχασμών. Προέκταση της αδελφικής κοινωνίας πέρα απ’ το άγχος, κατάθεση στα χέρια στις καρδιές των αδελφών και συνοδοιπόρων μιας μαρτυρίας που μπορεί να αποδειχτεί χρήσιμη. Ορμητικά αναδύονται από μέσα μου το πάθος και ο λόγος για την εκκλησία. Ζητάω την επαφή με τον συνάνθρωπο και νιώθω την ανάγκη ν΄ ανοίξω μαζί του διάλογο. Να μιλήσω σ’ αυτόν που οδοιπορούμε μαζί στους δρόμους της γης και γράφουμε μ’ ένα κοινό μόχθο τη σύγχρονη ιστορία. Να του εμπιστευτώ αυτό που γνώρισα και αυτό που ζω σαν μέλος και σαν πιστός υπηρέτης της εκκλησίας. Η πρώτη εντύπωση, μια εντύπωση που με πνίγει είναι πως από μια ομάδα συνομιλητών μου ορθώνεται η άρνηση.

Δεν φοβάμαι να αντικρύσω και την δυσπιστία της εποχής μου και τα λάθη των ανθρώπων της εκκλησίας μου. Αυτό είναι το κλίμα στο οποίο αναπτύχθηκα και εγώ και τ’ αδέρφια μου. Είναι η ίδια η ζωή μας. Και το τίμιο κοίταγμα της πραγματικότητας και των προβλημάτων είναι το πρώτο βήμα για την υπέρβαση των δυσκολιών και την προσπέλαση στην περιοχή της γνησιότητας. Στέκομαι για λίγο να αναλύσω για τον ίδιο τον εαυτό μου και για τον συνομιλητή μου αυτή τη δυσκολία ή τη δυσφορία των παιδιών του εικοστού αιώνα για διάλογο με την εκκλησία.

Ο 18ος αιών, αιώνας του διαφωτισμού υπήρξε για την ευρωπαϊκή ιστορία ο αιώνας που καθιέρωσε τη λατρεία της ανθρώπινης λογικής. Ο αιών των εγκυκλοπαιδιστών και της μεγάλης γαλλικής επανάστασης υπήρξε η εποχή που έγιναν ριζικές αλλαγές στην πορεία του ανθρώπινου πνεύματος. Το οποίο επέτυχε τότε να αποτινάξει τελείως τα μεσαιωνικά δεσμά και να αναπνεύσει ελεύθερα. Τούτο το φαινόμενο συνοδεύετο υπό γενικής έντονης προσπάθειας να διαδοθεί η παιδεία στις λαϊκές τάξεις, να πολλαπλασιαστούν τα σχολεία και τα πανεπιστήμια, να ενισχύεται η επιστημονική έρευνα, να τυπώνονται περισσότερα βιβλία, να ενθαρρύνονται οι φιλοσοφικές αναζητήσεις. Υπήρξε ένα κίνημα που εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Το ανθρώπινο πνεύμα βάδιζε αδιάκοπα την οδό της προόδου. Το φώς των επιτευγμάτων εθάμπωσε το ανθρώπινο πνεύμα σε βαθμό που ενόμιζε ότι δεν χρειάζεται το φώς του θεού. Και με πλήρη συνείδηση επιχειρεί να αποπερατώσει τον πύργο της Βαβέλ. Τα φώτα αυτά της Ευρώπης άρχισαν να διαχέονται προς την Ανατολή σε περίοδο που οι συνθήκες για την ορθόδοξη εκκλησία ήταν πολύ δυσχερής.

Η ορθόδοξη Ρωσία ακολουθεί την πορεία του ευρωπαϊκού προγράμματος. Η Ιεραρχία είχε εξαρτηθεί πλήρως από το κράτος. Ο μοναχισμός ευρίσκετο εν πλήρη κατάπτωση. Η ορθόδοξη πνευματικότητα είχε σχεδόν εξαφανιστεί και λησμονηθεί. Η Γερμανικής καταγωγής αυτοκράτειρα Αικατερίνη η μεγάλη (1762-1796) ενθουσιώδης λάτρης του διαφωτισμού φροντίζει να φωτίσει τη χώρα της με το φώς του Βολταίρου, τη χώρα εκείνη που επί αιώνες γενεές Αγίων εποθούσαν το άκτιστο φώς του Χριστού. Τα χρόνια εκείνα οι ορθόδοξοι χριστιανοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ευρίσκοντο σε άθλια κοινωνική και οικονομική κατάσταση. Και βυθισμένοι στο σκοτάδι της αμάθειας με πολλούς κόπους κρατούσαν ένα αμυδρά σπινθήρα της ορθοδοξίας επικρατούσε λήθη της πνευματικής κληρονομιάς των πατέρων.

Οι βλαστοί της ελληνικής κοινωνίας που εσπούδαζαν στην δύση, αγνοώντας την ωραιότητα των θησαυρών της ορθοδοξίας εθέλγοντο από το εκθαμβωτικό φώς της δυτικής προόδου. Επιθυμούσαν να φωτίσουν και τον πτωχό και αγράμματο λαό εκ του οποίου προέρχοντο. Η πρόθεσης των ήταν αγνή, τα κίνητρα ειλικρινές, η άγνοια όμως της ορθοδοξίας αποτελούσε ουσιαστικό μειονέκτημα της όλης προσπάθειας. Αν επραγματοποιούντο τα όνειρα των διαφωτιστών εις τη Ρωσία και τις χώρες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι ορθόδοξοι λαοί θα έβγαιναν από την αμάθεια και θα εισέρχοντο στο φωτεινό δρόμο της προόδου θα επρόκοπτον κοινωνικά και οικονομικά. Συγχρόνως θα αποκόπτονταν από τις ρίζες τους πλήρως και αντί της ορθοδόξου πνευματικότητας που πηγάζει εκ της ταπεινώσεως ενώπιων της αγάπης του θεού, θα επικρατούσε σε αυτούς η αλαζωνική αυτοπεποίθηση της ανθρώπινης διάνοιας.

3

Οι διαφωτιστές δεν έκαναν ιδιαίτερες προσπάθειες να διαφωτίσουν τους λαούς που εβρίσκοντο κάτω από την υποταγή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και αυτό γιατί ήταν υπερβολική η πίεση του εξισλαμισμού. Αλλά ο σπόρος του διαφωτισμού είχε πέσει. Οι ορθόδοξοι πληθυσμοί δέχονταν μεγάλη κοινωνική καταπίεση και οικονομική εξαθλίωση. Δύο δρόμοι υπήρχαν, ή να τουρκέψουν ή να επαναστατήσουν. Πολλοί μη δεχόμενοι να αρνηθούν την πίστη τους αλλά μη υπομένοντες την τυραννική καταπίεση ήσαν έτοιμοι για επανάσταση. Ο επαναστατικός αναβρασμός εκορυφώθει μετά τη μεγάλη εξέγερση σε Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Μακεδονία και Κρήτη. Όπως όλες οι εξεγέρσεις πριν αυτή του 1821, είχαν αποτύχει το ίδιο και αυτή. Η τελευταία αυτή εξέγερση που ανέφερα είχε τραγικό τέλος, πνίγηκαν παντού στο Αίμα και προκάλεσε μεγαλύτερη τυραννία. Υπολογίζεται ότι περισσότερες από σαράντα χιλιάδες ζωές στοίχησε μόνο στη Πελοπόννησο. Η λύση του εξισλαμισμού ήταν σχεδόν μονόδρομος. Ο εξισλαμισμός είχε πάρει ανησυχητικές διαστάσεις. Συνέβαιναν ομαδικοί εξισλαμισμοί σε ολόκληρα χωριά σε όλες τις περιοχές. Η αμάθεια των ορθόδοξών και η πρόκληση του διαφωτισμού και η καταπίεση των Τούρκων έπλητταν το καράβι της ορθοδοξίας από παντού.

Η ορθοδοξία όπως όλοι γνωρίζουμε είναι ενωμένη μετά του Κυρίου Ιησού Χριστού που στις δύσκολες στιγμές ενεργεί θαυματουργικά. Έτσι και τότε εφανέρωσε τρείς φωτεινές προσωπικότητες. Τον Άγιο Κοσμά Αιτωλό, τον Ρώσο Στάρετς και τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη. Δεν θα επιχειρήσω εδώ να σκιαγραφήσω τον βίο τους, πολύ σύντομα θα αναφερθώ στην παρακαταθήκη τους. Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός δραστηριοποιήθηκε στον ελλαδικό χώρο. Ο ρώσος Στάρετς Παίσιος Βελιτσκόφσκι είς Μολδαβία, νότια Ρωσία, Ρουμανία και ο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης συγκέντρωσε την γραπτή παράδοση της εκκλησίας, την ταξινόμησε και τύπωσε αρκετά βιβλία. Σημαντικότερο όλων το Πηδάλιο που θεωρείται ως ο μπούσουλας της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Και των τριών το έργο συντέλεσε στο να φανερωθούν οι άγνωστοι θησαυροί της θεοφώτιστου σοφίας των πατέρων, που βοήθησε στην επιστροφή πολλών ορθόδοξων στην λησμονημένη κληρονομιά του Ιερού παρελθόντος.

Όταν ιδρύθηκε το νεότερο ελληνικό κράτος η ορθόδοξη Ιεραρχία της εποχής ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση. Δεν είχε απλώς κάποιες πληγές, ήταν όλη μια πληγή. Τα μόνα εφόδια που είχε για να συνταχθεί σε σώμα ήταν η παρακαταθήκη του Αγίου Κοσμά και το συγγραφικό έργο του Αγίου Νικόδημου και προπύργιο στήριξης τον κυβερνήτη Καποδίστρια, ο οποίος δεν ήταν ένας απλός Ορθόδοξος Χριστιανός, ήταν βαθιά θρησκευόμενος και μυημένος στα μυστήρια της Εκκλησίας.

Η απώλεια του ήταν μεγάλο πλήγμα για την Εκκλησία η οποία βρισκόταν σε κατάσταση αποκεφαλισμού. Η Ιεραρχία πριν ακόμα μετρήσει τις πληγές της ενεφανήσθει η αντιβασιλεία του Όθωνα που ήθελε η Εκκλησία να είναι στα πρότυπα του προτεσταντισμού και να διοικείται περισσότερο από την πολιτεία και όχι από την Ιεραρχία. Η Ιεραρχία κάτω από την ερειπωμένη κατάσταση που βρισκόταν υπέκυψε στην αντιβασιλεία. Μπλέχτηκε στα γρανάζια της πολιτείας και παραμένει υπόδουλη κάποιων πολιτικών κατεστημένων. Και φτάσαμε στο σημείο να μην μπορεί να διορίσει παπάδες. Περισσότερα και αναλυτικότερα στην συνέχεια. Διατάξεις της αντιβασιλείας που αφορούν τη σχέση της Ιεραρχίας και τα προνόμια από την πολιτεία προς την Ιεραρχία ακόμα ισχύουν.

Δόξα τω θεό τω τρισυπόστατω, δόξα, τω μόνο αδιαίρετο